ترقّينڭ زنبرگي
مكتوبات مجموعه سنده شويله بر جمله كچر و بر تثبيت صونار بزه : ”نه وقت اهل اسلام دينه جدّي صاحب اولمشلر ايسه ، او زمانه نسبتًا يوكسك ترقّي ايتمشلر. بوڭا شاهد، آوروپه نڭ اڭ بيوك استادي اندلس دولت اسلاميه سيدر. هم نه وقت جماعت اسلاميه دينه قارشي لاقيد وضعيتي آلمشلر، پريشان وضعيته دوشرك تدنّي ايتمشلر.“ (مكتوبات، ١٥٢)
بونلرڭ يازيلديغي دونمده ترقّي مسئله سنده جدّي طارتيشمه لر ده آلوب كيتمشدر باشني. (دونمڭ غزته و دركيلرينه باقيلابيلير. ) ترقّي أورنگي اولارق باتي كوستريلمش و بعضیلري طرفندن ترقّي ايتمه نڭ شرطي اولارق ده باتي يي تقليد ايتمك فكري قونولمشدر اورته يه . حتّی ”اونلر طوپ تفنك ديديلر ايلرله ديلر، بز اللّٰه اللّٰه ديدك كري قالدق“ جمله لري قورولمشدر.
حالبوكه ١٨٣٩’ده عبدالمجيد خان طرفندن كلخانه ده اوقونان تنظيمات فرمانڭ باشنده ، يوقاريده كي جمله لرله أوزده بره بر أورتوشن ( كونمز تركجه سيله ) شو جمله لر و تثبيتلر ير آلمقده در:
”هركسه معلوم اولديغي أوزره ، دولت عاليه مزڭ قورولوشندن بري، يوجه قرآنڭ حكملرينه و شرعي قانونلره كماليله اويولديغندن، اولو سلطنتمزڭ قوت و قدرتي و بتون خلقنڭ رفاه و كليشمشلگي ايستنيلن درجه يه اولاشمشكن، يوز اللي سنه واردركه ، آرت آرده كلن صيقينتيلر و چوق چشيتلي سببلره طايالي اولارق، نه شرع شريفه و نه يارارلي قانونلره باغلي قالينمديغي و اويغون حركت ايديلمديگي ايچون، أوّلكي قوت و كليشمشلك بالعكس ضعيفلق و فقيرلگه دونوشمشدر. حالبوكه شرعي قانونلر آلتنده اداره اولونمايان مملكتلرڭ پايدار (صاغلام، سوركلي) اولاماياجغي آچيقدر.“
شو جمله لر اميد و تماملاييجيلق آچيسندن أونملي و يترلي اولاجقدر:
”يوز بو قدر سنه كري قالديغمز مسافۀ ترقّيدن، ان شاء اللّٰه معجزۀ پيغمبري (ع ص م) ايله ، شمندوفرِ قانونِ شرعيۀِ اساسيه يه عملاً و براقِ مشورتِ شرعيه يه فكرًا بينه جگز. بو وحشت انكيز صحراي كبيري زمان قصيرده تكمّل مبادي جهتيله طيّ ايتمكله برابر، ملل متمدّنه ايله اوموز اوموزه مسابقه ايده جگز. زيرا اونلر كاه أوكوز آرابه سنه بيڭمشلر، يوله كيتمشلر. بز بردنبره شمندوفر و بالون كبي مبادي يه بينه جگز، كچه جگز. بلكه جامعِ اخلاقِ حسنه اولان حقيقت اسلاميه نڭ و استعداد فطرينڭ و فيض ايمانڭ و شدّت جوعڭ هضمه ويرديگي تسهيل يارديميله فرسخ فرسخ كچه جگز.“
ان شاء اللّٰه!
TERAKKİNİN ZENBEREĞİ
Mektubat Mecmuasında şöyle bir cümle geçer ve bir tespit sunar bize: “Ne vakit ehl-i İslâm dine ciddî sahip olmuşlar ise, o zamana nispeten yüksek terakki etmişler. Buna şâhid, Avrupa’nın en büyük üstadı Endülüs Devlet-i İslâmiyesidir. Hem ne vakit cemaat-i İslâmiye dine karşı lâkayd vaziyeti almışlar, perişan vaziyete düşerek tedenni etmişler.” (Mektubat, 152)
Bunların yazıldığı dönemde terakki meselesinde ciddi tartışmalar da alıp gitmiştir başını. (Dönemin gazete ve dergilerine bakılabilir.) Terakki örneği olarak Batı gösterilmiş ve bazıları tarafından terakki etmenin şartı olarak da Batıyı taklit etmek fikri konulmuştur ortaya. Hatta “Onlar top tüfek dediler ilerlediler, biz Allah Allah dedik geri kaldık” cümleleri kurulmuştur.
Halbuki 1839’da Abdülmecid Han tarafından Gülhane’de okunan Tanzimat fermanın başında, yukarıdaki cümlelerle özde birebir örtüşen (günümüz Türkçesiyle) şu cümleler ve tespitler yer almaktadır:
“Herkese malum olduğu üzere, Devlet-i Aliyemizin kuruluşundan beri, yüce Kuran'ın hükümlerine ve şer’i kanunlara kemaliyle uyulduğundan, ulu saltanatımızın kuvvet ve kudreti ve bütün halkının refah ve gelişmişliği istenilen dereceye ulaşmışken, yüz elli sene vardır ki, art arda gelen sıkıntılar ve çok çeşitli sebeplere dayalı olarak, ne şer’-i şerife ve ne yararlı kanunlara bağlı kalınmadığı ve uygun hareket edilmediği için, evvelki kuvvet ve gelişmişlik bilakis zayıflık ve fakirliğe dönüşmüştür. Halbuki şer’i kanunlar altında idare olunmayan memleketlerin payidar (sağlam, sürekli) olamayacağı açıktır.”
Fermanın başında okunan ve metne konulan Mülk Suresinin ilk ayeti de hakikati ilan bakımından manidardır. “(Bütün) mülk (ve hâkimiyet) elinde (tasarrufunda) olan (Allah) ne yücedir! Ve O, her şeye hakkıyla gücü yetendir.”
Şu cümleler ümit ve tamamlayıcılık açısından önemli ve yeterli olacaktır:
“Yüz bu kadar sene geri kaldığımız mesafe-i terakkiden, inşallah mucize-i Peygamberî (asm) ile, şimendifer-i kanun-u şer‘iye-i esâsiyeye amelen ve burâk-ı meşveret-i şer‘iyeye fikren bineceğiz. Bu vahşet-engîz sahrâ-yı kebîri zaman-ı kasîrde tekemmül-ü mebâdî cihetiyle tayyetmekle beraber, milel-i mütemeddine ile omuz omuza müsabaka edeceğiz. Zira onlar kâh öküz arabasına binmişler, yola gitmişler. Biz birdenbire şimendifer ve balon gibi mebâdîye bineceğiz, geçeceğiz. Belki câmi-i ahlâk-ı hasene olan hakikat-i İslâmiyenin ve isti‘dâd-ı fıtrînin ve feyz-i imanın ve şiddet-i cû‘un hazma verdiği teshil yardımıyla fersah fersah geçeceğiz.”
İnşallah!